Ιωάννα Κόπτση, BPS - HCPC για Mothersbird
Το διαζύγιο, ένα κουβάρι που περιπλέκονται πολλές ανάγκες διαφορετικών ανθρώπων. Ένα κουβάρι που δεν ξέρεις από πού να το πιάσεις. Φοβάσαι πως υπάρχει μια πυρηνική βόμβα μέσα του, ικανή να ρημάξει καθοριστικά τις ισορροπίες της νέας και εύθραυστης -προς το παρόν- πραγματικότητας.
Το διαζύγιο δεν είναι ένα συγκεκριμένο γεγονός, αλλά μια διαδικασία που αλλάζει σταδιακά και ριζικά, τόσο τα άτομα που εμπλέκονται όσο και τις οικογενειακές σχέσεις.
Αρχικά, οι ενήλικες έχουν να αντιμετωπίσουν την ολοκλήρωση της σχέσης του ζευγαριού. Είτε καλούνται να διαχειριστούν μία επιπόλαιη επιλογή συντρόφου, είτε μια αναντιστοιχία συμβατότητας προσωπικοτήτων και ωρίμανσης, το ζητούμενο είναι πως υπάρχει ένα «πένθος» αναφορικά με την ιδέα ενός «επιτυχημένου» γάμου.
Η διαδικασία της αποεπένδυσης, που συνήθως έχει ήδη ξεκινήσει πριν από την υπογραφή του διαζυγίου, συμπεριλαμβάνει την άρνηση της παραδοχής του τέλους της σχέσης, τον θυμό για τα «λάθη» που έχουν συμβεί και την πίεση της προσαρμογής. Συνήθως, έχουν ήδη αμφίδρομα δοθεί ευκαιρίες για διαπραγμάτευση προκειμένου να διατηρηθεί η σχέση, χωρίς ωστόσο να έχουν αποβεί αποτελεσματικές.
Εν των μεταξύ, η ευφορία, η ανακούφιση και η επιθυμία για διασκέδαση διαδέχονται τη θλίψη, την απογοήτευση και την ανασφάλεια για το μέλλον και μετά την ολοκλήρωση των διαδικαστικών του διαζυγίου. Αφότου αναγνωριστούν τα μαθήματα ζωής για τον καθένα από τους ενήλικες -στον κατάλληλο χρόνο- η λύτρωση και η αποδοχή της κατάστασης θα επαναπροςδιορίςουν τη σχέση ανάμεσα στο τέως ζευγάρι, θα ξεκαθαρίσουν τα γονεικά τους καθήκοντα και θα δώσουν χώρο για βελτίωση και αποκατάσταση της προσωπικής ζωής του καθενός, πλέον ξεχωριστά. Ωστόσο, αν αυτή η διαδικασία δεν ολοκληρωθεί σε λογικά χρονικά πλαίσια, είναι ικανή να διαταράξει τη ψυχική ισορροπία όλων των μελών της οικογένειας.
Περίπου το 1/3 των διαζευγμένων ζευγαριών αναφέρουν υψηλά επίπεδα εχθρότητας και διαφωνίας σχετικά με την καθημερινή φροντίδα των παιδιών, ακόμα και αρκετά χρόνια μετά τον χωρισμό. Καθώς επίσης, και το ¼ των ζευγαριών ξεκινά έντονες και συνεχείς δικαστικές διαμάχες.
Οι λόγοι που συνήθως δυσκολεύουν δυο ανθρώπους να χωρίσουν οριστικά είναι είτε ένας τραυματικός χωρισμός, είτε η ψυχική ανωριμότητα των ενηλίκων που αναζωπυρώνεται εξ αιτίας του αποχωρισμού λόγω του επερχόμενου διαζυγίου. Έτσι, γαντζώνονται είτε επάνω στο παιδί, είτε στον/ην πρώην σύζυγο, προσπαθώντας να γεμίσουν με αυτόν τον τρόπο το φυσιολογικό εσωτερικό κενό του χωρισμού.
Μερικοί από αυτούς το βιώνουν τόσο έντονα, που ακόμα και η επίσκεψη του παιδιού στον άλλον κηδεμόνα βιώνεται ως εγκατάλειψη. Άλλοι γονείς κινούνται εντελώς αυτόνομα σε σχέση με το παιδί εκφράζοντας ταυτόχρονα, είτε έμμεσα είτε άμεσα στο παιδί, την επιθετικότητα τους προς τον άλλον γονέα. Επομένως, αρκετές φορές η ψυχική ανωριμότητα του ενήλικα παρεμποδίζει την ομαλή διαχείριση του διαζυγίου και οδηγεί στον θυμό, στην καχυποψία, στις λεκτικές διαμάχες, στη δυσκολία συνεργασίας και συναισθηματικής φροντίδας των παιδιών, στην έκθεση των παιδιών στη συνεχή δυσφορία, γκρίνια και μιζέρια του γονέα, καθώς και στις δικαστικές διαμάχες και στην αντιδικία προκειμένου να υπάρχει ένας τρόπος διατήρησης αυτού του δεσμού, ακόμα και αν αυτός είναι αυτοκαταστροφικός.
Σε αρκετές περιπτώσεις, τόσο ο ενήλικας όσο και το περιβάλλον του αντιλαμβάνεται το διαζύγιο ως αυτοταπείνωση μεταφέροντας και υπονοώντας στο παιδί την ανικανότητα του άλλου γονέα για κηδεμονία, σε αντίθεση με την εξιδανικευμένη ικανότητα του ιδίου. Σε αυτές τις περιπτώσεις αρκετά συχνά εκφράζονται, με υποτίμηση, ατάκες τύπου «ίδια η μάνα σου είσαι», «κοίταξε, μην γίνεις σαν τον πατέρα σου». Το γεγονός αυτό προκαλεί έντονη σύγχυση και ενοχές στο παιδί, δεδομένου ότι το ίδιο είναι καρπός αυτών των δύο συγκεκριμένων ανθρώπων. Στην ακραία -εντούτοις συχνή- μορφή αυτής της αυτοταπείνωσης, οι γονείς φέρονται τιμωρητικά και ψυχρά απέναντι στο παιδί, σε περίπτωση που εκείνο εκφράσει θετικά συναισθήματα προς τον άλλον γονέα ή προς τον/τη σύντροφό του. Στην προκειμένη περίπτωση στο παιδί προκαλείται έντονη εσωτερική διαμάχη, σύγχυση και ενοχές, σκεπτόμενο ότι αν ικανοποιήσει τον έναν γονιό θα πληγώσει τον άλλον.
Μια άλλη εκδοχή «κακού διαζυγίου» είναι ο αμιθυμικός χωρισμός. Στην προκειμένη περίπτωση υπάρχει ασαφές οικογενειακό πλαίσιο. Δεδομένου ότι το ¼ των ενηλίκων πιστεύει πως υπάρχει περιθώριο διάσωσης του γάμου, καθώς επίσης και το 1/3 δηλώνει προθυμία επίσκεψης σε οικογενειακό σύμβουλο -προκειμένου να συνεχιστεί η σχέση του ζευγαριού-, υπάρχει λοιπόν ένα ποσοστό ζευγαριών που είναι είτε ανέτοιμοι, είτε ανώριμοι, είτε απρόθυμοι να χωρίσουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το οικογενειακό πλαίσιο να είναι ασαφές. Για παράδειγμα, όταν ένας από τους δύο γονείς έχει συνάψει μια άλλη συντροφική σχέση, τα γιορτινά τραπέζια μοιράζονται υπό αυτές τις συνθήκες. Ενώ, αν δεν έχει μοιράζονται με την προηγούμενη μορφή της οικογένειας, μητέρα-πατέρας-παιδιά. Σε αυτήν την περίπτωση των κυριακάτικων ή γιορτινών τραπεζιών προκαλείται στο παιδί σύγχυση και ίσως φρούδες ελπίδες επανένωσης. Αρκετά συχνά και για οικονομικούς λόγους μοιράζονται ακόμα και το ίδιο σπίτι, ενώ άλλες φορές ανακοινώνεται πρόωρα το διαζύγιο στα παιδιά, αλλά η υλοποίησή του καθυστερεί ή δεν έρχεται ποτέ, γεγονός που επίσης καθιστά τα παιδιά σε μία συνεχή τραυματική και ατέρμονα δυσάρεστη διαδικασία. Τέλος, όταν δεν τηρείται ξεκάθαρα το πρόγραμμα επισκέψεων του γονέα, καθώς επίσης και τα γονεϊκά του καθήκοντα προκαλείται έντονη απογοήτευση στο παιδί.
Επομένως, στην περίπτωση ενός «κακού διαζυγίου», μιλούμε για πολλαπλή θυματοποίηση των παιδιών. Η συνήθης αντίδρασή τους είναι το συναισθηματικό πάγωμα, η έντονη προσπάθειά τους να αποσπάσουν την προσοχή των γονιών με αταξίες, η προσπάθειά τους να τους ευχαριστούν με την υποβολιμότητά τους, η αντιστροφή των ρόλων –γίνονται εκείνα ο κηδεμόνας του γονέα ή των αδερφών τους-, παθαίνουν κάτι τα ίδια –ατύχημα, αρρώστια- και σε περίπτωση βίας είτε μπαίνουν στη σκηνή προκειμένου να τους σταματήσουν είτε αποχωρούν. Συνήθως, μεταγενέστερα αναγνωρίζεται στα παιδιά το τραύμα που τους προκαλεί υπερδιέγερση, που μειώνει τη διάρκεια και χαλάει την ποιότητα του ύπνου τους, που διαταράσσει άλλες βιολογικές λειτουργίες, προκαλώντας έτσι την εμφάνιση σωματικών, μαθησιακών και γνωστικών προβλημάτων. Ωστόσο, το διαζύγιο έχει διαφορετική επίδραση στο παιδί, ανάλογα με την ηλικία του, συνεπώς και χρειάζεται αντίστοιχη αντιμετώπιση.
Σύμφωνα με τη Φρανσουάζ Ντολτό, υπάρχει τρόπος επίτευξης ενός «καλού διαζυγίου».
Αρχικά, έχοντας διευθετηθεί όλα τα παραπάνω χρειάζεται να διασφαλιστεί ρητά η συνέχεια εαυτού στο παιδί, ανεξαρτήτου ηλικίας. Επίσης, για να συνεχίσουν τα παιδιά να έχουν εμπιστοσύνη στους ενήλικες θέλουν ασφάλεια και προβλεψιμότητα. Άρα, χρειάζονται έγκαιρη ενημέρωση σχετικά με το διαζύγιο, όταν θα είναι πλέον σίγουρη η απόφαση των γονέων, προκειμένου να τους γνωστοποιηθεί ξεκάθαρα τι αλλάζει στη ζωή τους και να προετοιμαστούν μαζί με τους γονείς τους για αυτό.
Επομένως, χρειάζεται μια σταδιακή ενημέρωση και προετοιμασία σχετικά με το επερχόμενο διαζύγιο και ξεκάθαρα να εκφραστούν οι αλλαγές που θα επέλθουν στη ζωή των μελών της οικογένειας. Είναι σημαντικό στην αναγγελία του χωρισμού να γίνεται ξεκάθαρη η πρόθεσή τους να χωρίσουν, εκφράζοντας λέξεις όπως «διαζύγιο και χωρισμός» παρά «δουλειά, ταξίδι, προσωρινή μετακόμιση».
Εξίσου σημαντικό είναι να δηλώσουν ξεκάθαρα στο παιδί πως δεν μετανιώνουν που το ίδιο γεννήθηκε μιας και «είναι η επιτυχία αυτού του ζευγαριού», καθώς επίσης να πουν στο παιδί πως δεν επιθυμούν ως ζευγάρι ο ένας τον άλλον πια, για να αρχίσει να χτίζεται απλά και καθαρά το νέο πλαίσιο στο μυαλό του παιδιού.
Είναι αναγκαίο, τόσο για το παιδί όσο και για τον γονιό να υπάρχει ένας άλλος ενήλικας που θα εμποδίσει την πολύ στενή και αποκλειστική, συγχωνευτική σχέση γονέα-παιδιού. Καθώς επίσης και να υπάρχει, τουλάχιστον υποτυπώδης, σεβασμός μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων ενηλίκων. Είναι πολύ πιο υγιής και αναγκαία αντίδραση, η αποκατάσταση της προσωπικής ζωής των ενηλίκων, παρά μια μορφή "ψευδοαυτοθυσίας" που εκφράζεται συνήθως ως "εγώ για εσάς θυσιάστηκα και δεν ξαναπαντρεύτηκα". Εξάλλου, υπάρχουν αρκετά παιδιά που από μόνα τους εκφράζουν τη επιθυμία να ξαναπαντρευτεί ο γονιός τους, μιας και αυτό τους απελευθερώνει συναισθηματικά και τους ανακουφίζει, διότι τους επανατοποθετεί στον ρόλο του παιδιού.
Οι οικογένειες καταγωγής των γονέων είναι κοντά στο παιδί, για να ανακουφίσουν τις ενοχές που μπορεί να αισθάνεται το ίδιο, να λύσουν με σεβασμό τις απορίες που μπορεί να τους θέτονται από το παιδί και να γίνουν ένα ακόμα πρότυπο ζευγαριού, όσο δύσκολα και προσωπικά μπορεί να βιώνουν το διαζύγιο του παιδιού τους. Χρειάζεται γενικά να λέγεται στο παιδί πως "δεν είναι επουδενί εκείνο η αιτία που χώρισαν οι γονείς του. Ακόμα και σε κάποιον φίλο του να συνέβαινε το ίδιο γεγονός, ούτε εκείνος θα ήταν η αιτία του διαζυγίου των γονέων του".
Τέλος, προκειμένου να διατηρηθεί η υπαρξιακά αναγκαία συνέχεια στον χώρο και στον χρόνο, η συναισθηματική συνέχεια και η κοινωνική συνέχεια του παιδιού, χρειάζεται να λαμβάνονται υπόψιν οι συγκεκριμένες ανάγκες με πρακτικό τρόπο.
Πιο συγκεκριμένα, το παιδί χρειάζεται να διατηρήσει το ίδιο δωμάτιο, καθώς επίσης και να έχει δικό του δωμάτιο στο νέο του σπίτι. Υπάρχουν επίσης μεταβατικά αντικείμενα στα οποία μπορεί το παιδί να είναι βαθιά προσκολλημένο. Μερικά από αυτά τα αντικείμενα μπορεί να τα μεταφέρει εναλλάξ από το ένα σπίτι στο άλλο προκειμένου να διατηρηθεί συνοχή μέσα του. Στα μικρά παιδιά ενισχύεται η απόκτηση ενός τέτοιου αντικειμένου, σε περίπτωση που δεν έχουν επιλέξει τα ίδια. Η περίπτωση αλλαγής σχολείου και τόπου γενικότερα είναι καλό να αποφευχθεί. Αν κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο, ας δρομολογηθεί από τη νέα σχολική χρονιά, αφού πρώτα ολοκληρωθεί η κατάλληλη προετοιμασία.
